زبان توکی

مقدمه :

زبان ترکی سومین زبان با قاعده وقانونمند دنیا به 29 لهجه ونوع مختلف از کشور چین در شرق آسیا تا منطقه بالکان در قلب اروپا تکلم می شود که از اینان 22 لهجه دارای گرامر و ادبیات مستقل می باشد و بر خلاف زبانهای هندی اروپایی در بین زبانهای این خانواده اختلاف چشمگیر وجود ندارد. علت تفرق وگوناگونی زبان توانمند وسرشار ترکی حوادث تاریخی، شرایط اقلیمی و ویژگیهای آوایی بوده است هیچ یک از زبانهای زنده و مرده دنیا به اندازه زبان ترکی دارای انوا ع، گونه ها، لهجه ها وشیوه های فراوان نیست . زبان ترکی به چهار گروه عمده شامل:

1.گروه شمال شرق (آلتای )

2:گروه جنوب شرق ( گروه آسیای مرکزی )

3:گروه شمال غرب ( گروه قبچاق )

4:گروه جنوب غرب ( گروه اغوز )

که از این چهار گروه در ایران گروه جنوب شرق شامل ترکمنها وازبکها وگروه جنوب غرب اوغوزها شامل ترکان آذری .قشقایی و… بيشترين فراواني را دارا هستند.

سابقه حضور ترکان درایران پیشینه ای هفت هزار ساله داردکه لیکن به دلیل خصوصا سیاستهای ترک ستیزی و عرب ستیزی رایج در عصر ستمشاهی

پهلوی هرکتيبه و یا نشانه‌ای ازفرهنگ ترکی در آثار باستان شناسی به دست آمده یا معدوم گشته یا به زیرزمین موزه ایران باستان منتقل شده است. لیکن در موارد قابل اشاره موجود فعلی می توان آثار زیر را نام برد:

1-ظرف فلزی سنگین وزن مخروطی شکل که در سال1333 ش کشف گردید و اکنون در موزه ایران باستان قرار دارد

2-چند ظرف منقوش با نوشته های ترکی در طوالش ایران که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود

3-کتیبه روستای رازلیق در نزدیکی شهر سراب مربوط به دوران اورارتورها

4-آرامگاه شاهزاده ماننایی در جنوب دریاچه ارومیه مربوط به قرن نهم پیش ازمیلاد که سنگ نوشته ترکی روی آن در موزه بریتانیا قرار داردو…

غیر از سنگ نوشته های باستانی آثار خطی دست نویسی ترکی در ایرا ن نیز از قرن سیزدهم میلادی موجود است که مشهورترین اثرتاریخی وادبی آن کتاب مشهور ((دده قور قود ))میباشد که نسخه اصلی آن نیز در موزه واتیکان نگهداری می شود .

ترکمنها :

طبق سرشماری سال 1375 حدود دو میلیون نفر ترکمن در ایران زندگی می کنند. پراکندگی جمعیتی ترکمانهای ایران غالبا در استانهای گلستان، مازندران و شمال خراسان می باشد .همانگونه که در تقسیم بندی 4 گروه عمده ترک اشاره شد ترکمنها در گروه جنوب شرق (گروه آسیای مرکزی ) قرار داشته وویژگیهای زبانی متفاوت با دیگر ترکان ایران دارند .در زبان ترکمنی با آنکه ترکی از نظر عمومی زبانی کوتاه صا ئت می باشد این وجه زبانی متمایز تر بوده وحروف حلقی در آن نمود بیشتری دارد زندگی ترکمنها بر اساس پایبندی به سنتها و ارزشها ی اجتماعی خاص خودشان می باشد . ترکمنها مسلمان و سنی مذهب می باشند.

عمده طوایف ترکمن ساکن در ایران شامل: خزرلی، نرزیم، آناولی، ناخورلی، چاوادار، اساری، گوکلان، سالیر، ساریق، تیکه، یومود، و تورکمان می باشند.

ترکی خراسان:

طبق آثار سر شماری سال 1375 حدود چهار صد هزار نفر ترک بومی در منطقه خراسان ساکن هستند. پراکندگی جمعیتی ترکهای خراسان غالبا در مناطق شمالغربی مشهد، غرب بجنورد، قوچان و نزدیکیهای سبزوار می باشد.

لهجه ترکهای خراسان را لهجه قوچانی نیز می نامند .ترکی خراسانی به نوعی حد واسط ترکی آذری و ترکمنی می باشد. و در بین ترکهای خراسان ترکیب نژادی گوناگون و تفاوتهای لهجه ای بسیار وجود دارد. ترکهای خراسان به نوعی مشتقی شده از طوایف ترکمن، اوزبک،مینگی و مغولی می باشند. ترکی سلجوقی نیز در بین جمعیت بسیار اندکی در خراسان و برخی مناطق کرمان رایج می باشد لهجه ایاز ترکی نیزکه تیموری نامیده می شود در بخشهایی از خراسان و مازندران و گلستان رایج است. در بین ترکهای خراسان هر دو مذهب شیعه و سنی رایج می باشد.

تركي قزاقي:

این لهجه از زبان ترکی در تقسیم بندی ترکی جزوگروه شمال شرق(آلتای) جای دارد. جمعیت ترکان قزاقی در ایران کمتر از پنج هزار نفر بر آورده می شودکه در چند روستای نزدیک گرگان پراکندگی دارند.

ترکی خلج:

این لهجه از زبان ترکی که منحصر به کشور ایران می باشد توجه دانشمندان ترک شناش جهان را به خود جلب کرده است. طبق بر آوردی که در سال 2000 میلادی صورت گرفته حدود 50 هزار نفر ترک خلج در شمالشرق شهر اراک در استان مرکزی و نیز پراکندگی اندکی در برخی مناطق استان قم دارند.

ترکی خلجی شباهت بسیار به ترکی آذری دارد لیکن کلمات ترکی باستان بصورت انحصاری در این لهجه بوفور یافت می شود و در حقیقت این لهجه از ترکی را تبدیل به پلی برای محققان ترکی باستان برای نیل به ترکی مادر کرده است. طبق نظریه نوع بندی بر اساس شیوه مکتوب، ترکی به سه دوره تقسیم می شود:

1- ترکی باستان: شامل زبان گوی ترک،اویغوری وقرقيزي باستان

2-ترکی میانه دارای سه شاخه زیر:

الف- دوره تثبیت زبان ادبی ترکی اویغوری و پیرایش متون مانوی و بودائی

ب- دوره زبان ادبی ترکی چاغاتای

پ- دوره زبان ادبی ترکی اوغوزی و قبچاقی

3- ترکی نوین، شامل همه زبان های ترکی معاصر .

در حقیقت دانشمندان ترک شناس قبل از معطوف شدن به وجود لهجه ترکی خلجی در ایران ناچار بودند برای تحقیق در دوره های ترکی باستان و میانه به کتب مکتوب و سنگ نوشته ها و اسناد تاریخی استناد نمایند ولی لهجه ترکی خلجی به عنوان شاهدی زنده در مقابل دانشمندان قرار گرفت.

البته ترکی باستان یک زبان مرده همانند زبان اوستایی نیست زیرا که ترکی معاصر ادامه منطقی همان شیوه است. در حاليكه اكثر زبانهاي مرده مثل اوستايي نه از زبان ديگر ريشه گرفته آند و نه در زبان ديگري اداوه يافته‌اند.

ترکان قشقایی:

طبق سر شماری سال 1375 ، حدود یک و نیم میلیون نفر ترک قشقایی در ایران ساکن هستند. ترکان قشقایی غالبا در جنوبغربی ایران استان فارس ، جنوب استان کهکلویه و بویراحمد و خصوصاً شهرهای شیراز گچساران و فیروز آباد زندگی می کنند. ترکی قشقایی کاملاشبیه ترکی آذری می باشد و از این رو برخی از ترکشناسان قشقائیها را جزو ترکان آذری تقسیم بندی می کنند. و ترکی قشقایی ترکی آذری نیز نامیده می شود.

ترکی آذری:

طبق آمار سال 1375 حدود 25 میلیون نفر ترک آذری در کشور ایران زندگی می کنند. ایران اولین کشور از نظر ترکهای آذری می باشد و غیر از ایران ترک‌های آذری در کشور های گرجستان،جمهوری آذربایجان(هفت میلیون نفر)ترکیه(حدود ششصد هزار نفر) عراق(به دلیل سیاستهای تبعیض نژادی آمار دقیق ترکهای آذری عراق معلوم نیست ولی حدود یک میلیون ترک آذری در مناطق کرکوک و اربیل) سوریه ( حدود سی هزار نفر) و نیز تخمین زده می‌شودحدود سه میلیون ترک آذری مهاجر در کشورهای دیگر جهان از جمله کانادا، آمریکا،سوئد،استرالیاو... زندگی می کنند.

در ایران از شهر قزوین به سمت شمالغرب کشور که حرکت می کنیم زبان ترکی آذری، زبان رایج و مرسوم مردم می باشد که خود زبانشان را ترکی می‌نامند

و به اشتباه لهجه ترکی آذری گاه زبان آذری نیز نامیده می شود.ترکی آذری در استانهای آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، قزوین و همدان بصورت عام و در برخی مناطق استانهای کردستان،گیلان،تهران،و مرکزی رواج دارد.

ترکی آذری به نوبه خود در شهرها و طوایف مختلف گرامر و لهجه خاصی دارا است . عمده زیر شاخه های لهجه ترکی آ ذری در ایران بر اساس.

قومی عبارتند از: تبریزی ،کاراپاپاخ ،افشاری ، شاهسون ، مقدم ،بهارلو ، نفر ،کاراگوزلو ، پیشگچی ، بایات ،قاجار و قره داغی. زبان ادبی ترکی آذری در بین ترکهای آذری ایران برگرفته از لهجه تبریز که زیباترین و ملایمترین گویش را دارا می باشد.

همانگونه که اشاره شد ترکی آذری جزو گروه جنوب غرب یعنی گروه اوغوز می باشد

که این نوع ترکی با لهجه های مختلف خود از منطقه غرب دریاچه خزر شروع و تا شبه جزیره بالکان در اروپا گسترده است. به همین خاطر یک ترک تبریزی خیلی راحت و بدون مشکل می تواند با یک ترک زبان ساکن شهرموستار در کشور بوسنی و هرز گوین به زبان مادری خودهم صحبت شود در حالیکه همین فرد با یک ترکمن مثلا از شهر گنبد کاووس در رساندن و فهم کلام به زیان مادری دچار مشکل خواهد شد.

در منطقه آذربایجان غیر از ترکی زبانهای کردی،آشوری،ارمنی و گیلکی نیز رایج هستند که هیچ قرابتی با ترکی نداشته و متعلق به زبانهای هندی اروپایی می باشند. همچنین جمعیت اندکی نیز تات زبان در مناطقی از قزوین و سه ـ چهار روستای کم جمعیت آذربایجان شرقی زندگی می کنند که بر خلاف تصور این زبان هم هیچ تعلقی به زبان ترکی ندارد و احتمالا تاتی زبانی وابسته به گروه زبانهای باستانی فارسی باشد که آن هم در حال فراموشی و نابودی می باشد.

غیر از ویژگیهای زبانی از وجه تمایزات ترکان آذری با سایر ترکها شیعه بودن ترکهای آذری می‌باشد.

در بین اقوام ترک ایران، ترکی آذری از غنای بالاتری در زمینه های فرهنگ ، ادبیات، موسیقی و تاریخ بر خوردار است.

سرزمین اصلی ترکان آسیای مرکزی بود و طوائف و قبایلی از ترکان مهاجرت کرده و تمدنهای اولیه نظیرسومریان و هیتیت ها را بنیان نهادند.

1800 سال پیش از میلاد امپراطوری هیتی در بین النهرین ، آناتولی،آذربایجان تاسیس شد. البته حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح،نخستین آ ثار ادبیات ترکی در شهر سومری«اوروق» ایجاد شده است.

نخستین نگارندگان آثار مکتوب ترکی بانی‌هائی نوک تراشیده بر روی الواح گلی پخته می نگاشتند. در سده بیستم پیش از میلاد ، اکدیان فرهنگ سومری را اخذ و با جهان بینی فلسفی خاص آنرا جاودان ساختند.

در همین روزگار در غرب دریای خزر ترکان آسی یا آذی توانستند بر اقوام و قبایل دیگر چیره شده و بدنه حکومتی منسجمی با نام آذر تشکیل دهند.

کلمه «آذر » از دو هجا تشکیل شده است. هجای نخست، نام قبیله و هجای دوم یعنی«ار» معنای مرد ، جوانمرد و والا می دهد که می توان در فارسی ((آذی مرد)) ترجمه کرد.

اجداد و نیاکان ترکان آذری ،این نام را بر روی کوه و رود و پهنه و گستره تحت حکومت خود دادند و رودی که در قلب سر زمین‌شان جاری بود را « ار آذ» نامیدند که این نام هم اکنون نیز باقیست و در فارسی به آن رود «ارس» گفته می شود و سر زمینشان را آذربایجان نام نهادند.

ترکی آذری زبان کوتاه صائت التصاقی موزون و دارای قوانین آوایی موزیکال ذاتی است. تركي آذري مثل زبان ترکی دارای 9 حرف صدادار بوده و حرکه‌ها به دو نوع ثقیل و خفیف تقسیم می شوند و این ناشی از ویژگی«قانون هما هنگی آوایی»در آن است این زبان را همیشه در ایران «ترکی»نامیده اند و در متون کلاسیک اسلامی نوشته شده به فارسی یا عربی و ترکی نظیر:دیوان لغات الترک،الادراک للسان الاتراک،صوره الارض،المسالک و الممالک، مروج الذهب،حدود العالم،نزهه القلوب،نامه دانشوران و غیره گاه آن را آذریه، آذرید،آذی،آسی،آزی و آذری نیز نامیده اند.

میراث ادبی ترکی در ایران مدیون مردم آذربایجان می باشد که توانستند ارزشمندترین متون فرهنگی بشریت را پدید آورند.

به برخی از این آ ثار ارزشمند که جزو میراث مانا و ادبی ادب ترکی ایرانی محسوب می شوند می توان به کوتاهی چنین اشاره کرد.

1-قوتادغوبیلیغ:یا((سعادت نامه)) که از سوی ((یوسف اولو خاص حاجب)) در سال 448 ه.ق در 6645بیت به نظم در آمده است. این مثنوی در بحر متقارب مثمن مقصور و به ترکی سره سروده شده است و در سر تا سر آن فقط 85 لغت عربی با مفاهیم دینی و عرفانی به کار رفته است. این اثر سر مشق تالیف بسیاری از ((شاه نامه‌ها))،((پند نامه))ها و((سیاست نامه)) های ترکی و فارسی بوده است از این اثر تاکون سه نسخه خطی به دست آمده که کهنترین آن مربوط به سال 818 م است.

2-کتاب دده قور قود: دارای دوازده حماسه منظوم منثور که نسخه خطی به دست آمده از آن، در سال446 ه.ق استنساخ شده است. جنگهای توصیف شده در ((کتاب دده قور قود)) خیر خواهانه و برای گسترش فضیلت و تقواست هم از این روی است که این جنگها را ((حماسه))می نامیم. در این کتاب از برخورد انسان با موجودات ماورائی و نقش و عظمت جایگاه زن در بین اقوام ترک و از عشق پاک مثالهاي حيرت‌انگيزي مي‌توان يافت که الهام بخش نویسندگان بزرگی چون هومر برای خلق((اودیسه)) و ... بوده است.

از نکات جالب توجه اینکه بین ترکی آذری با ترکی كشور ترکیه تا قبل از قرن پانزدهم میلادی تفاوت چندانی محسوس نیست و پس از آن با فتح شهر استانبول ترکی در غرب ترکیه شامل تغییرات و ملایمت گردیده و لهجه ترکی استانبولی را از ترکی آذری متمایز می سازد.

در ترکی آذری ترکان ایران کلمات فارسی و عربی رسوخ بیشتری داشته و برخی قواعد زبانی را تحت تاثیر خود قرار داده است چنانچه هر چه به مناطق فارس نشین نزدیک می شویم ابن امر نمود بیشتری می یابد.

نتیجه گیری:

ایران کشوری چند قومیتی و چند زبانه می باشد. شاید زبان بیشتر از آن که منعکس کننده فرا گردهای فرهنگی باشد در واقع قالب دهنده این فراگرد است.

ادوارد سایپر یکی از نخستین زبانشناسانی بود که استدلال می کند.

نظر ما درباره واقعیت، نسخه خلاصه شده‌ای از جهان است که زبان آنرا ویرایش کرده است.جهان واقعی تا حد زیادی بر پایه عادتهای هر گروهی نا آگاهانه بنا شده است . هر زبانی یک فرهنگ خاص را منعکس و تقویت می کند و حتی می توان گفت که آن فرهنگ را قالب ریزی می کند. اگر زبان یک قومی جایش را به زبان یک قوم دیگر دهد ،فرهنگ آن قوم نیز جایش را به فرهنگ قوم دیگر میدهد.

پس زبان چیزی بیشتر از صرف نماد فرهنگ یک گروه است. زبان هویت گروهی را تقویت می کند و شیوه های اندیشیدن و رفتار ویژه یک گروه را تحکیم میکند.

تکثر قومی و زبانی با راهبری صحیح می تواند مایه اعتلا و پیشرفت کشور ایران را فراهم سازد و جزو افتخارات ارزشمند کشور اسلامی ما را به عنوان نمونه در جهان فراهم سازد.

در یک جامعه چند قومیتی که توسط اصول برابر هدایت می شود، گروههای قومی تبدیل به گروههای ذینفع می شوند که نسبت به یک نظام سیاسی و اجتماعی مشترک و واحد وفادار بوده و فعالانه در آن مشارکت می جویند.

فهرست منابع و ماخذ:

1- سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی نوشته دکتر جواد هیئت 1368 نشر نو

2-انسان شناسی فرهنگی. نویسندگان بیتس،دانیل و فرد پلدگ،ترجمه محسن ثلانی،1382 انتشارات علمی چاپ دوم

3-مجله مطالعات راهبردی. مقاله سیاست قومی، نوشته مارتین مارجر.

4-یادمانهای ترکی باستان. نوشته دکتر حسین محمد زاده صدیق.1380 نشر تاریخی

5-تاریخ مردم اورارتو و کشف چند سنگ بنشه به خط اورارتو در آذربایجان نوشته جواد مشکور.1345 تهران. انجمن آثار ملی.

6- زبانهای مهم جهان. نوشته میشل مالرب ترجمه عفت ملا نظر.1382 شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تهران

7-ماهیت زبان. نوشته علی حسین زاده ( داشقین).انتشارات اختر تبریز 1380

8- سايت اينترنتي http: //www.ethnologue.com/show-country.asp.name=Iran