ده ده قورقود دان قالان کولتور
تورکی دیلی تک سئوگیلی ایستکلی دیل اولماز اوزگه دیله قاتسان بو اصیل دیل اصیل اولماز
حماسه دده قورقود حماسه آذربایجانی پیش از اسلام
حماسه دده قورقود حماسه آذربایجانی پیش از اسلام
کهن
ترین نسخه خطی از کتاب دده قورقود هنگامی کشف شد که فلیشر "Fleischer"کتابدار کتابخانه دِرسدن آلمان درصدد تهیه فهرستی از کتب کتابخانه بود که
در لیست او برای اولین بار نام کتاب دده قورقود در بین نسخ خطی کتابخانه
ثبت شده است. عنوان این نسخه ” کتاب دده قورقود علی لسان طایفه اوغوزان ”
می باشد که در ۱۵۴ صفحه نگاشته شده است و هیچ اثری از نام کاتب و تاریخ
کتابت درآن مشاهده نمی شود و فقط به این دلیل که تاریخ تحویل آن به
کتابخانه احمد پاشا (پادشاه عثمانی) قرن ۱۰ هجری ذکر شده است ، فلیشر نیز
آن را در ردیف آثار متعلق به این دوره قرار داده است. نسخه خطی دیگر از
کتاب دده قورقود در سال ۱۹۵۰ توسط اتور رُزی دانشمند ایتالیایی در کتابخانه
واتیکان یافت شد. این نسخه مانند نسخه قبلی فاقد نام کتاب و تاریخ کتابت
است و در ۱۰۹صفحه نوشته شده است (۷)
کهن ترین نسخه خطی از کتاب دده قورقود هنگامی کشف شد که فلیشر "Fleischer"کتابدار کتابخانه دِرسدن آلمان درصدد تهیه فهرستی از کتب کتابخانه بود که در لیست او برای اولین بار نام کتاب دده قورقود در بین نسخ خطی کتابخانه ثبت شده است. عنوان این نسخه ” کتاب دده قورقود علی لسان طایفه اوغوزان ” می باشد که در ۱۵۴ صفحه نگاشته شده است و هیچ اثری از نام کاتب و تاریخ کتابت درآن مشاهده نمی شود و فقط به این دلیل که تاریخ تحویل آن به کتابخانه احمد پاشا (پادشاه عثمانی) قرن ۱۰ هجری ذکر شده است ، فلیشر نیز آن را در ردیف آثار متعلق به این دوره قرار داده است. نسخه خطی دیگر از کتاب دده قورقود در سال ۱۹۵۰ توسط اتور رُزی دانشمند ایتالیایی در کتابخانه واتیکان یافت شد. این نسخه مانند نسخه قبلی فاقد نام کتاب و تاریخ کتابت است و در ۱۰۹صفحه نوشته شده است (۷)
نسخه
آلمانی کتاب دده قورقود از یک مقدمه و دوازده بوی (داستان) تشکیل شده است
در حالی که نسخه موجود در واتیکان فقط شش داستان از دوازده داستان را
دربردارد. محققان احتمال می دهند که نشخه واتیکان از نسخه آلمانی کمی قدیمی
تر باشد و با توجه به این که نسخه واتیکانی برای تمام نوشته ها حرکت گذاری
الفبای عربی را انجام داده است ولی نسخه آلمانی حرکت گذاری ندارد ، این
احتمال دور از ذهن نیست. در مقدمه کتاب درباره شخصیت افسانه ای دده قورقود
مطالبی ذکر گردیده و نمونه هایی از سخنان حکیمانه ی دده قورقود که در میان
مردم به نام وی شهرت داشته است ذکر شده است. قابل ذکر است که بسیاری از این
سخنان در حال حاضر نیز به عنوان آتالار سوزی (ضرب المثل) در بین مردم
کاربرد دارند. هر یک از دوازده داستان نیز سرگذشت و ماجرای قهرمانانه یکی
از دلاوران مرد یا زن قبیله را بازگو می کند و داستان نیز به اسم همین
قهرمان نامیده شده است. بخش های پایانی تمام داستان ها مشابه می باشد و با
عبارات وجملات منظوم در تمجید از قهرمان داستان و دعای خیر برای پدر و مادر
و یاد از پیامبر که توسط اوزان (آشیق) و ریش سفید بزرگ ایل یعنی دده
قورقود خوانده می شود داستان پایان می یابد. از مجموع دوازده داستان ، هشت
داستان دورنمای رزمی، دو داستان مضمون عاشقانه و دو داستان نیز شمایل
اساطیری دارد.(
۸)
نام
داستان ها به شرح زیر می باشد که نسخه واتیکان شامل داستان های
۱و۲و۳و۴و۷و۱۲ می باشد. قابل ذکر است که داستان دومرول دیوانه سر(۵) و تپه
گوز(۸) به خاطر ارزش اساطیری جایگاه ویژه ای دارند و همواره توسط محققان با
افسانه های باستانی یونان مورد مقایسه وافع شده اند : ۱- دیرسه خان اوغلو
بوغاجین بویو ( داستان بوغاج پسر دیرسه خان ) ۲- قاراچوق چوبانین بویو (
داستان چوپانی به نام قاراچوق ) ۳- بای بورانین اوغلو بامسی بئیره یین بویو
( داستان بامسی بئیرک پسر بای بورا ) ۴- بورلا خاتونون بویو ( داستان
بورلا خاتون ) ۵- دوخا قوجا اوغلی ده لی دومرول بویو ( داستان دومرول
دیوانه سر پسر دوخا قوجا ) ۶- قانلی قوجا اوغلو قان تورالی نین بویو (
داستان فان تورالی پسر قانلی قوجا ) ۷- قازلیق قوجا اوغلو یئینه یین بویو (
داستان یئینک پسر قازلیق قوجا ) ۸- بوسات اولدوردوگی تپه گوزون بویو (
داستان تپه گوز کشته شده به دست بوسات ) ۹- بکیل اوغلو عمرانین بویو (
داستان عمران پسر بکیل ) ۱۰- اوشون قوجا اوغلو سگرکین بویو ( داستان سگرک
پسر اوشون قوجا ) ۱۱- اوروزون بویو ( داستان اوروز ) ۱۲- سالور قازانین
بویو ( داستان سالور قازان ) داستان های دده قورقود مانند تمام داستان های
ادبیات فولوریک آذربایجان از دو قسمت نظم و نثر تشکیل شده است. نثر داستان
ها ساده وروان و نزدیک به زبان گفتار می باشد و عبارات مسجع و جملات موزون و
کوتاه می باشند. بخش های منظوم داستان ها ، از نظر وزن و قافیه با شعر
رایج متفاوت است و بیشتر به شعر آزاد شباهت دارد که در آن احساسات و آرزوها
و خواسته ها به دور از هرگونه تصنع و با طبیعی ترین شکل بیان شده است. بخش
های منظوم در مجموعه داستان ها ۲۰۰۰ بیت می باشند و تقریبا ۳۰ درصد متن را
تشکیل می دهند.(۹) زبان نوشتاری کتاب اساساً به زبان های ترکی آذربایجانی و
آناتولی شرقی(ترکیه) بسیار نزدیکتر از دیگر گویش های زبان ترکی می باشد.
در واقع تاریخ شکل گیری متن به زمانی برمی گردد زبان های ترکی آذربایجانی و
ترکی عثمانی با یکدیگر از نظر لغوی و نحوی تفاوت زیادی نداشته اند. از نظر
تاریخی نیز تغییر یافتن این دو زبان مربوط به بعد از تشکیل دو حکومت مقتدر
ترک عثمانی و صفوی و جدایی مرزها در این منطقه می باشد. .(۱۰) البته زبان
داستان های دده قورقود با زبان امروزی آذربایجان از نظر کاربرد یک رشته
لغات و پسوندها تفاوت هایی دارد که این تفاوت ها در درجه اول ناشی از
دگرگونی ها و حذف و افزایش هایی است در طول زمان در هر زبانی رخ می دهد و
در درجه ی بعد ناشی از نزدیک بودن زبان کتاب به یکی از لهجه های متداول
ترکی در زمان کتابت داستانها است.(۱۱) ضمناً بسیاری از از ترکیب های لغتی
کتاب دده قورقود در آثار نویسندگان وشاعران دیگر سرزمین آذربایجان مانند
شاه اسماعیل ختایی و نشاطی به کار رفته اند.(۱۲) در مجموع کل کتاب ۳۵۰ کلمه
عربی و۱۳۶ کلمه فارسی به کار رفته است و بقیه لغات ریشه ترکی دارند که در
بیشتر موارد لغات عربی و فارسی با مترادف ترکی خود به کار رفته اند که نشان
از تازگی این لغات نزد آنان و آشنا نبودن همه ی مردم با معانی این لغات می
باشد.(۱۳)
از
نظر جغرافیایی باید گفت که در داستان ها از اماکن و آبادی هایی به نام های
” دربند ، دمیرقاپی ، گنجه ، شیروان، دره شام ، الینجه قالاسی ، قاراداغ
و… نام برده شده است که اکثر این اماکن در حال حاضر نیز یا وجود دارند یا
مکان های دیگری در آذربایجان با همین نام شناخته می شوند وهمچنین اغلب جنگ
های این قوم با ارامنه و گرجی ها می باشد که این دو نیز در همسایگی
آذربایجان می باشند(۱۴) در مجموع با توجه به متن داستان ها و شواهد تاریخی
می توان این نتیجه گیری را کرد که حوادث داستان ها بیشتر در آذربایجان و
شرق ترکیه امروزی رخ داده است ولی نمی توان استدلال دقیقی از ترکی
آذربایجانی یا ترکی آناتولی بودن آن داشت چون ویژگی ها وخصوصیات هر دو گویش
را دارد.(۱۵) برای اولین بار اچ-اف- فون دیتس "H.F.Von Dis" شرق شناس
آلمانی در سال ۱۸۱۵ نسخه ای از روی اصل کتاب برای کتابخانه برلین استنساخ
کرده وتحلیلی از اثر را به همراه ترجمه آلمانی داستان تپه گوز به چاپ
رساند. آقای دیتس با مقایسه داستان تپه گوز دده قورقود با داستان غول یک
چشم کتاب حماسی معروف اودیسه هومر گفت که هومر در سرودن اودیسه از حماسه
دده قورقود اقتباس کرده ویا دست کم از مضمون آن اطلاع داشته است(۱۶) دیتس
در این باره می گوید:” تپه گوز هم به غول های دیگر و هم به غول هومر از
تمام جهات شبیه است اما غول اوغوز از یونانی گرفته نشده است بلکه غول
یونانی تقلیدی است.” (۱۷)داستان تپه گوز یادآور داستان دیگری نیز می باشد.
تپه گوز هیولایی که وارد زندگی اوغوز ها شده و به آن ها حمله ور شده و آن
ها را می خورد ، در نهایت راضی می شود که با گرفتن دو آدم و پانصد گوسفند
برای هر روز از حمله به دیگر انسان ها خودداری کند . می دانیم که در داستان
ضحاک مار به دوش در شاهنامه فردوسی نیز ضحاک هر روز از گوشت مغز دو مرد
جوان و نیز گوشت گوسفند استفاده می کند. علاوه بر این ها آشیل در حماسه های
یونان باستان قهرمانی رویین تن است که در شاهنامه نیز این خصلت به
اسفندیار نسبت داده شده است که در داستان های دده قورقود تپه گوز نیز ویژگی
رویین تن بودن را داراست.
۱۸
اگر بخواهیم مقایسه ای انجام دهیم که کدام یک از این
افسانه ها کهن تر است وکدام یک تقلیدی است باید گفت که داستان های دده
قورقود از آثار فولکوریک وداستان های مردمی می باشد به این معنا که اساس
این داستان ها در بین مردم عادی جامعه به وجود آمده و نسل به نسل منقل گشته
است و تغییراتی را پذیرفته است در حالی که فردوسی برای سرودن شاهنامه به
سراغ منابع موجود تاریخی و افسانه ای رفته است و از آنها استفاده کرده است.
پس از دیتس، شرق شناس آلمانی دیگری به نام تئودور نولدکه Thodor Noldeko" در سال ۱۸۵۹ کل کتاب را از نو استنساخ کرده و به ترجمه آن همت
گماشت ولی او در خواندن وفهم بخش هایی از اثر توفیق نیافت و کار را نیمه
تمام رها کرد. اما بارتولد دانشمند و شرق شناس شهیر روسی در بین سال های
۱۸۹۴ تا۱۹۱۰ از روی متن آماده شده نولدکه توانست متن چهار داستان به همراه
ترجمه روسی آنها را در نشریات فرهنگی و ادبی زمان خود منتشر کند. در ادامه
بارتولد با تلاش فراوان تمام داستان های کتاب را به روسی ترجمه کرد اما در
زمان او این اثر چاپ نشد اما به همت حمید آراسلی و م.ح. طهماسب در سال ۱۹۵۰
اثر او در آذربایجان چاپ و منتشر شد. مشروح ترین پژوهشی که از داستان های
دده قورقود به عمل آمده است توسط محرم ارگین ادیب و زبان شناس اهل ترکیه
انجام گرفته است. محرم ارگین در آثار تحقیقی خود بارها به مسئله پیوستگی
داستان ها با سرزمین و مردم آذربایجان تاکید کرده است. (۱۹)بولوت
قاراچورلو( سهند ) شاعر و ادیب گرانقدر آذربایجان در سال ۱۳۴۵ در مجموعه
هایی به نام های ” سازمین سوزو (پیامی از زبان سازم) ، دده مین کیتابی
(صحیفه ای از بزرگان) و قارداش آندی (پیمان برادر) ” داستان هایی از کتاب
دده قورقود را به نظم کشیده است.(۲۰) نسخه های موجود در ایران نیز توسط
محمد علی فرزانه از روی متن اصلی نسخه های درسدن آلمان و واتیکان تهیه
گردیده است که در سال ۱۹۹۹ رسول اسماعیل زاده اثر را به زبان معاصر
آدربایجان نگاشته و به چاپ رسانده است. قدمت و پیشینه اثر دده قورقود پیدا
شدن دو اثر خطی از داستان های دده قورقود احتمال وجود نسخه های قدیمی تر که
این دو از روی آن نوشته شده باشند را افزایش داد. در حالی که قدمت نسخه
های موجود به قرن ۱۰ هجری ، ۱۵ الی ۱۶ میلادی می رسد ،در آغاز سده ی
چهاردهم میلادی مورخی مصری به نام ابوبکر بن دواتداری در کتاب دررالتیجان
ضمن نام بردن از اوغوزنامه ها ، توضیحاتی نیز در مورد داستان تپه گوز به
شرح زیر نقل می کند : ” کتابی که اوغوزنامه نامیده می شود، بین ترک های
اوغوز دست به دست می گردد. در این داستان هیولایی به نام تپه گوز شرح داده
شده است که بر اجتماعات نیاکان باستانی آنان می تازد و مردمان را به قتل می
رساند و گوشت آنها را می خورد … . (۲۱) آنچه حائز اهمیت است مانند همه ی
داستان های حماسی اصیل مجموعه دده قورقود نیز در زمانی بس طولانی وطی مرحله
های متمادی ودر شرایط تاریخی و فرهنگی گوناگون توسط نسل های متوالی آفرینش
یافته ، شکل گرفته و سینه به سینه نقل و حفظ شده است. به طور کلی در تکوین
آثاری از این نوع که جنبه فولکلوریک و مردمی بودن آن به جنبه ابداع فردی
برتری دارند، مسئله ابداع و پیدایش اثر یک موضوع و تاریخ تدوین و کتابت یک
موضوع دیگر است. همان طور که پیش تر نیز اشاره شد هر اثر فولکلوریک نیز
مطمئناً در آغاز امر گوینده و پردازنده ای داشته است اما بعد از ابداع مدت
ها دربین مردم نقل گشته و پا به پای تحولات اجتماعی و تاریخی تغییر کرده
است و در زمانی به دست شخصی به کتابت درآمده است.(۲۲) در مورد داستان های
دده قورقود باید گفت که باید بررسی تاریخی این اثر را به سه بخش تقسیم کرد:
بخش نخست مربوط به آثار پیدا شده ازکتاب است که همان طور که قبلاً اشاره
شد قدمت نسخه دستنویس به قرن ۱۶ میلادی بر می گردد اما با توجه به اشارات
موجود در کتاب دررالتیجان ابوبکر بن دواتدرای قدمت کتابت آن حداقل به قرن
۱۴ میلادی برمی گردد. که این تاریخ مربوط به کتابت اثر است هرچند ممکن است
کتابت های قدیمی تری نیز وجود داشته باشند. بخش دوم مربوط به زمان شکل گیری
داستانها و اتفاقات نقل شده در داستان ها می باشد. در مقدمه کتاب آمده است
” در زمانی نزدیک به دوره ی پیامبر در ایل بایات(۲۳) مردی دانا به نام دده
قورقود ظهور کرد . …(۲۴) و نیز در داستان دوم یعنی قاراچوق چوبان ضمن
معرفی قهرمانان اوغوز داریم ” … کسی که رفته و چهره پیامبر را دیده و
برگشته است و در ایل اوغوز صحابه ی پیامبر شده است، ” بوگدوزامن ” آمد. ”
(۲۵) طبق شواهد موجود در داستان و نیز آگاهی به اینکه تمام داستان ها مربوط
به دوره ای می باشد که در آن خان خانان باییندرخان رهبر اوغوزهاست می توان
این نتیجه را گرفت که داستان ها به این شکل که در دست ما هستند مربوط به
دوره ی ابتدایی اسلام یعنی قرن های ۶ و ۷ میلادی می باشند. اما با توجه به
مسائل تاریخی عقیده برخی از محققان بر این است که در برخی قسمت ها حوادث
قرن های ۱۰ و ۱۱ آذربایجان نیز بر داستان ها تاثیر گذاشته است. بخش سوم
بررسی مربوط به سرمنشا داستان ها و کهن ترین نشانه ها از نقش اسطوره هایی
مانند تپه گوز و دلی دومرول می باشد. همان طور که در پیش تر اشاره شد آقای
دیتس اندیشه ی باستانی بودن بودن اثر را با مقایسه بین داستان تپه گوز و
اودیسه هومر و تقلیدی خواندن غول اودیسه هومر از داستان تپه گوز وارد جریان
تحقیقات پیرامون این اثر کرد. علاوه بر این مقایسه، بعضی از جریان های نقل
شده در داستان ها نشانگر کهن تر بودن ریشه داستان ها نسبت به قرون ۶ و۷
میلادی می باشد. برای مثال هنگامی که افراد قبیله می خواهند حیوانی را به
درختی ببندند از شاخه های باریک به جای طناب استفاده می کنند و نیز در برخی
موارد از نیزه های چوبی استفاده می کنند که نشان در آن زمان هنوز استفاده
از الیاف گیاهان معمول نشده بود و احتمالا اثری از کشف فلزات نیز نبود.
درداستانی دیگر بورلا خاتون یکی از شخصیت های زن داستان ، برای آشنایی با
ویژگی ها گیاهان واستفاده از خواص دارویی آنها چنین می گوید :” گرچه پایین
آمدن از کوه و پای گذاشتن به دشت بازی کردن با جان است ولی خالی از برکت و
خیر هم نیست. ” می توان نتیجه گرفت که زندگی هنوز وارد دشت های هموار نشده
بود و ودر بالای کوه ها ودر غارها جریان داشته است.(۲۶) به طور خلاصه وجود
شواهدی مانند نیزه های چوبین ، کمان های زمخت و فوق العاده سنگین ،
ناشناخته بودن فلزات ، تولد رازناک تپه گوز یا غول یک چشم ، آشنایی دورا
دور و پر ابهام از جانوران و تشخیص ندادن جنسیت آنها ، ترس از وارد شدن به
دشت و باورهای توتمیستی مانند جنبه تقدس آمیز دادن به گرگ و… نشان دهنده
این موضوع می باشد که اساس وسرمنشا داستان ها نمی تواند متعلق به قرن ۶ و۷
میلادی باشد وبه زمان کهن تری باز می گردد. (۲۷) بارتولد به عنوان اصلی
ترین محقق کتاب دده قورقود درباره ی این موضوع می گوید: ” اوغوزها در کرانه
های سیر دریا روایات افسانه ای بابا قورقود پیرسالار وخواننده محبوب ترکها
وتدوین کننده خرد قوم خود را فرا گرفتند وبا خود به باختر بردند. آثار
ادبی منسوب به قورقود حتی تا به امروز هم نزد ترکمن ها باقیمانده است. در
قرون وسطی در آناتولی هم این افسانه ها را می شناختند و در دوران عثمانی ها
هم تا قرن هفدهم بار دیگر بیش از پیش میان ترکهای آذربایجان رواج یافت. در
قرن دهم نام قورقود را نزد پچنک ها ( از افوام ترک) می یابیم. از آنچه
گفته شد می توان چنین استنباط کرد که افسانه های بابا قورقود میراث تاریخی
پیش از اسلام است که اوغوزها ان را فرا گرفته وبا خود به باختر آورده اند. ”
(۲۸) وضعیت مذهبی همان طور که قبلا اشاره شد قبایل اوغوز در قرن ۱۱ میلادی
کاملا به اسلام روی آوردند وقهرمانانی که در داستان ها پا در میان دارند
اسلام را پذیرفته اند و در موارد زیادی جهاد در راه گسترش اسلام انگیزه
اساسی مبارزه و جنگجویی های آنان تلقی می شود. آنان دشمنان خود را کافران
گمراه و بد آیین خطاب می کنند و در راه اشاعه اسلام بر آنها می تازند و هر
جا کلیسای دشمن را خراب می کنند، در جای آن مسجد بنا می کنند. پهلوانان در
هنگام بروز مشکلات و رو به رویی با دشمنان از آب پاک وضو می گیرند و دو
رکعت نماز می خوانند و صلوات می فرستند تا به یمن و میمنت آن بر دشمن پیروز
شوند. اما هنوز تمام سنن اسلامی در میان آنان رسوخ نکرده است برای مثال در
محافل و مجالس صحبت از می و شراب به میان می آید و خوردن شراب نه تنها نهی
نمی گردد بلکه برای زدودن غم ازدل توصیه نیز می شود. در داستان ها سوگند
خوردن نیز هنوز رنگ و بوی مذهبی نگرفته است و از عباراتی مانند ” قیلینجیما
دوغرانیم ( به شمشیرم ریز، ریز شوم )” و ” اغلوم دوغماسین، دوغسادا اون
گونه وارماسین ( پسرم نزاید و اگر بزاید تا ده روز نپاید )” به جای سوگند
به مقدسات مذهبی استفاده می شود. همچنین خدایی که در داستان دومرول دیوانه
سر معرفی می شود با خدای اسلام تفاوت اساسی دارد. در اینجا خدا از تمجید و
ستایش شادمان می شود و از توهین عصبانی می گردد و عزرائیل نیز در وضعیت
عادی از یک انسان می ترسد وتنها با نیرنگ و معجزه بر انسان پیروز می شود.
همین تفاوت بین خدای دومرول دیوانه سر و خدای اسلام دلیلی بر بحث کهن تر
بودن ریشه داستان ها از زمان اسلام می باشد. (۲۹) در مقدمه کتاب از
پیامبر(ص)، ابوبکر،عمر،عثمان، امام علی (ع) وامام حسن(ع) به نیکی یاد شده
است و از حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) به دست یزیدیان سخن به میان
رفته است.(۳۰) از میان پیامبران علاوه بر حضرت محمد (ص) ، حضرت خضر نیز در
داستان ها نقش اساسی ایفا می کند. برای مثال در داستان بوغاج پسر دیرسه
خان، حضرت خضر بر سر مجروح بوغاج ظاهر می شود و سه بار دستش را بر روی زخم
او می کشد و می فرماید : ” تو با این زخم نخواهی مرد. ” بر اساس تفاسیر
قران کریم حضرت خضر یک پیامبر آذربایجانی بوده که برای هدایت قومش مبعوث
گشته است. نام اصلی او اورومیا بن ملکان بوده که گویا شهر های ارومیه و
ملکان آذربایجان به یاد نام او می باشند. (۳۱) نقش زنان در داستان های دده
قورقود زنان منزلتی ارجمند و ستایش آمیز و هم طراز با مردان دارند. در این
داستان ها برخلاف بسیاری از افسانه های شرق که زن وضعی نکوهش بار به خود می
گیرد ، زن با تمام عواطف انسانی و شهامت عزت اخلاقی و موقعیت بلند مادری
جلوه می کند. در خانواده ها نشانی از تعدد زوجات به چشم نمی خورد و زن در
همه جا هم طراز و هماورد مرد است و یکی از راه و روش های مرسوم انتخاب
همسر، هماورد بودن دختر و پسر در فنون کشتی و اسب سواری و تیراندازی و
شمشیر زنی است. (۳۲) بورلا خاتون یکی از شخصیت های زن داستان ها ضمن داشتن
حس مسئولیت به عنوان مادر و همسر، در اجتماع نیز حضور فعال دارد و یکی از
نقش های اجتماعی او رهبری انجمن های زنان قبیله می باشد. این زنان از حقوق و
آزادی های اجتماعی برخوردار بودند. آنان بیشتر روز های عمر خود را در چادر
به سر نمی بردند بلکه پا به پای مردان در عرصه های گوناگون زندگی اجتماعی
واقتصادی وسیاسی وحتی جنگ ها شرکت می کردند.(۳۳) البته در بین جوامع ترک
همواره زنان از منزلت خاصی برخوردار بوده اند و شایستگی های قابل ستایشی
داشته اند. بر اساس منابع تاریخی در مقابله با هجوم اسکندر به آذربایجان یک
هزار تن از زنان ودختران شجاع این سرزمین در میدان نبرد حضور داشته اند
وهمچنین در جنگ چالدران نیز شش هزار نفر از زنان جنگجو پا به میدان گذاشته
اند و حتی در انقلاب مشروطه نیز تعداد زیادی از زنان ودختران آذربایجان با
پوشیدن لباس مردانه وارد صفوف جنگی مردان مجاهد شده اند(۳۴) ابن بطوطه از
مورخان دوره اسلامی در سفر نامه خود می نویسد : ” چیزی که در این بلاد مایه
ی تعجب فراوان بود، احترامی بود که به زنان خود داشتند. مقام زن در این
میان پیشتر از مردان بود.(۳۵)همچنین در منابع باستانی چینی شعر بلندی به
نام ” مولان تورکی سی ” به ثبت رسیده است که مضمون آن درباره ماجرای زندگی
دختر شجاعی است که یکه وتنها پای به میدان جنگ می گذارد.(۳۶
از
نظر جغرافیایی باید گفت که در داستان ها از اماکن و آبادی هایی به نام های
” دربند ، دمیرقاپی ، گنجه ، شیروان، دره شام ، الینجه قالاسی ، قاراداغ
و… نام برده شده است که اکثر این اماکن در حال حاضر نیز یا وجود دارند یا
مکان های دیگری در آذربایجان با همین نام شناخته می شوند وهمچنین اغلب جنگ
های این قوم با ارامنه و گرجی ها می باشد که این دو نیز در همسایگی
آذربایجان می باشند(۱۴) در مجموع با توجه به متن داستان ها و شواهد تاریخی
می توان این نتیجه گیری را کرد که حوادث داستان ها بیشتر در آذربایجان و
شرق ترکیه امروزی رخ داده است ولی نمی توان استدلال دقیقی از ترکی
آذربایجانی یا ترکی آناتولی بودن آن داشت چون ویژگی ها وخصوصیات هر دو گویش
را دارد.(۱۵) برای اولین بار اچ-اف- فون دیتس "H.F.Von Dis" شرق شناس
آلمانی در سال ۱۸۱۵ نسخه ای از روی اصل کتاب برای کتابخانه برلین استنساخ
کرده وتحلیلی از اثر را به همراه ترجمه آلمانی داستان تپه گوز به چاپ
رساند. آقای دیتس با مقایسه داستان تپه گوز دده قورقود با داستان غول یک
چشم کتاب حماسی معروف اودیسه هومر گفت که هومر در سرودن اودیسه از حماسه
دده قورقود اقتباس کرده ویا دست کم از مضمون آن اطلاع داشته است(۱۶) دیتس
در این باره می گوید:” تپه گوز هم به غول های دیگر و هم به غول هومر از
تمام جهات شبیه است اما غول اوغوز از یونانی گرفته نشده است بلکه غول
یونانی تقلیدی است.” (۱۷)داستان تپه گوز یادآور داستان دیگری نیز می باشد.
تپه گوز هیولایی که وارد زندگی اوغوز ها شده و به آن ها حمله ور شده و آن
ها را می خورد ، در نهایت راضی می شود که با گرفتن دو آدم و پانصد گوسفند
برای هر روز از حمله به دیگر انسان ها خودداری کند . می دانیم که در داستان
ضحاک مار به دوش در شاهنامه فردوسی نیز ضحاک هر روز از گوشت مغز دو مرد
جوان و نیز گوشت گوسفند استفاده می کند. علاوه بر این ها آشیل در حماسه های
یونان باستان قهرمانی رویین تن است که در شاهنامه نیز این خصلت به
اسفندیار نسبت داده شده است که در داستان های دده قورقود تپه گوز نیز ویژگی
رویین تن بودن را داراست.
اگر بخواهیم مقایسه ای انجام دهیم که کدام یک از این
افسانه ها کهن تر است وکدام یک تقلیدی است باید گفت که داستان های دده
قورقود از آثار فولکوریک وداستان های مردمی می باشد به این معنا که اساس
این داستان ها در بین مردم عادی جامعه به وجود آمده و نسل به نسل منقل گشته
است و تغییراتی را پذیرفته است در حالی که فردوسی برای سرودن شاهنامه به
سراغ منابع موجود تاریخی و افسانه ای رفته است و از آنها استفاده کرده است.
پس از دیتس، شرق شناس آلمانی دیگری به نام تئودور نولدکه Thodor Noldeko" در سال ۱۸۵۹ کل کتاب را از نو استنساخ کرده و به ترجمه آن همت
گماشت ولی او در خواندن وفهم بخش هایی از اثر توفیق نیافت و کار را نیمه
تمام رها کرد. اما بارتولد دانشمند و شرق شناس شهیر روسی در بین سال های
۱۸۹۴ تا۱۹۱۰ از روی متن آماده شده نولدکه توانست متن چهار داستان به همراه
ترجمه روسی آنها را در نشریات فرهنگی و ادبی زمان خود منتشر کند. در ادامه
بارتولد با تلاش فراوان تمام داستان های کتاب را به روسی ترجمه کرد اما در
زمان او این اثر چاپ نشد اما به همت حمید آراسلی و م.ح. طهماسب در سال ۱۹۵۰
اثر او در آذربایجان چاپ و منتشر شد. مشروح ترین پژوهشی که از داستان های
دده قورقود به عمل آمده است توسط محرم ارگین ادیب و زبان شناس اهل ترکیه
انجام گرفته است. محرم ارگین در آثار تحقیقی خود بارها به مسئله پیوستگی
داستان ها با سرزمین و مردم آذربایجان تاکید کرده است. (۱۹)بولوت
قاراچورلو( سهند ) شاعر و ادیب گرانقدر آذربایجان در سال ۱۳۴۵ در مجموعه
هایی به نام های ” سازمین سوزو (پیامی از زبان سازم) ، دده مین کیتابی
(صحیفه ای از بزرگان) و قارداش آندی (پیمان برادر) ” داستان هایی از کتاب
دده قورقود را به نظم کشیده است.(۲۰) نسخه های موجود در ایران نیز توسط
محمد علی فرزانه از روی متن اصلی نسخه های درسدن آلمان و واتیکان تهیه
گردیده است که در سال ۱۹۹۹ رسول اسماعیل زاده اثر را به زبان معاصر
آدربایجان نگاشته و به چاپ رسانده است. قدمت و پیشینه اثر دده قورقود پیدا
شدن دو اثر خطی از داستان های دده قورقود احتمال وجود نسخه های قدیمی تر که
این دو از روی آن نوشته شده باشند را افزایش داد. در حالی که قدمت نسخه
های موجود به قرن ۱۰ هجری ، ۱۵ الی ۱۶ میلادی می رسد ،در آغاز سده ی
چهاردهم میلادی مورخی مصری به نام ابوبکر بن دواتداری در کتاب دررالتیجان
ضمن نام بردن از اوغوزنامه ها ، توضیحاتی نیز در مورد داستان تپه گوز به
شرح زیر نقل می کند : ” کتابی که اوغوزنامه نامیده می شود، بین ترک های
اوغوز دست به دست می گردد. در این داستان هیولایی به نام تپه گوز شرح داده
شده است که بر اجتماعات نیاکان باستانی آنان می تازد و مردمان را به قتل می
رساند و گوشت آنها را می خورد … . (۲۱) آنچه حائز اهمیت است مانند همه ی
داستان های حماسی اصیل مجموعه دده قورقود نیز در زمانی بس طولانی وطی مرحله
های متمادی ودر شرایط تاریخی و فرهنگی گوناگون توسط نسل های متوالی آفرینش
یافته ، شکل گرفته و سینه به سینه نقل و حفظ شده است. به طور کلی در تکوین
آثاری از این نوع که جنبه فولکلوریک و مردمی بودن آن به جنبه ابداع فردی
برتری دارند، مسئله ابداع و پیدایش اثر یک موضوع و تاریخ تدوین و کتابت یک
موضوع دیگر است. همان طور که پیش تر نیز اشاره شد هر اثر فولکلوریک نیز
مطمئناً در آغاز امر گوینده و پردازنده ای داشته است اما بعد از ابداع مدت
ها دربین مردم نقل گشته و پا به پای تحولات اجتماعی و تاریخی تغییر کرده
است و در زمانی به دست شخصی به کتابت درآمده است.(۲۲) در مورد داستان های
دده قورقود باید گفت که باید بررسی تاریخی این اثر را به سه بخش تقسیم کرد:
بخش نخست مربوط به آثار پیدا شده ازکتاب است که همان طور که قبلاً اشاره
شد قدمت نسخه دستنویس به قرن ۱۶ میلادی بر می گردد اما با توجه به اشارات
موجود در کتاب دررالتیجان ابوبکر بن دواتدرای قدمت کتابت آن حداقل به قرن
۱۴ میلادی برمی گردد. که این تاریخ مربوط به کتابت اثر است هرچند ممکن است
کتابت های قدیمی تری نیز وجود داشته باشند. بخش دوم مربوط به زمان شکل گیری
داستانها و اتفاقات نقل شده در داستان ها می باشد. در مقدمه کتاب آمده است
” در زمانی نزدیک به دوره ی پیامبر در ایل بایات(۲۳) مردی دانا به نام دده
قورقود ظهور کرد . …(۲۴) و نیز در داستان دوم یعنی قاراچوق چوبان ضمن
معرفی قهرمانان اوغوز داریم ” … کسی که رفته و چهره پیامبر را دیده و
برگشته است و در ایل اوغوز صحابه ی پیامبر شده است، ” بوگدوزامن ” آمد. ”
(۲۵) طبق شواهد موجود در داستان و نیز آگاهی به اینکه تمام داستان ها مربوط
به دوره ای می باشد که در آن خان خانان باییندرخان رهبر اوغوزهاست می توان
این نتیجه را گرفت که داستان ها به این شکل که در دست ما هستند مربوط به
دوره ی ابتدایی اسلام یعنی قرن های ۶ و ۷ میلادی می باشند. اما با توجه به
مسائل تاریخی عقیده برخی از محققان بر این است که در برخی قسمت ها حوادث
قرن های ۱۰ و ۱۱ آذربایجان نیز بر داستان ها تاثیر گذاشته است. بخش سوم
بررسی مربوط به سرمنشا داستان ها و کهن ترین نشانه ها از نقش اسطوره هایی
مانند تپه گوز و دلی دومرول می باشد. همان طور که در پیش تر اشاره شد آقای
دیتس اندیشه ی باستانی بودن بودن اثر را با مقایسه بین داستان تپه گوز و
اودیسه هومر و تقلیدی خواندن غول اودیسه هومر از داستان تپه گوز وارد جریان
تحقیقات پیرامون این اثر کرد. علاوه بر این مقایسه، بعضی از جریان های نقل
شده در داستان ها نشانگر کهن تر بودن ریشه داستان ها نسبت به قرون ۶ و۷
میلادی می باشد. برای مثال هنگامی که افراد قبیله می خواهند حیوانی را به
درختی ببندند از شاخه های باریک به جای طناب استفاده می کنند و نیز در برخی
موارد از نیزه های چوبی استفاده می کنند که نشان در آن زمان هنوز استفاده
از الیاف گیاهان معمول نشده بود و احتمالا اثری از کشف فلزات نیز نبود.
درداستانی دیگر بورلا خاتون یکی از شخصیت های زن داستان ، برای آشنایی با
ویژگی ها گیاهان واستفاده از خواص دارویی آنها چنین می گوید :” گرچه پایین
آمدن از کوه و پای گذاشتن به دشت بازی کردن با جان است ولی خالی از برکت و
خیر هم نیست. ” می توان نتیجه گرفت که زندگی هنوز وارد دشت های هموار نشده
بود و ودر بالای کوه ها ودر غارها جریان داشته است.(۲۶) به طور خلاصه وجود
شواهدی مانند نیزه های چوبین ، کمان های زمخت و فوق العاده سنگین ،
ناشناخته بودن فلزات ، تولد رازناک تپه گوز یا غول یک چشم ، آشنایی دورا
دور و پر ابهام از جانوران و تشخیص ندادن جنسیت آنها ، ترس از وارد شدن به
دشت و باورهای توتمیستی مانند جنبه تقدس آمیز دادن به گرگ و… نشان دهنده
این موضوع می باشد که اساس وسرمنشا داستان ها نمی تواند متعلق به قرن ۶ و۷
میلادی باشد وبه زمان کهن تری باز می گردد. (۲۷) بارتولد به عنوان اصلی
ترین محقق کتاب دده قورقود درباره ی این موضوع می گوید: ” اوغوزها در کرانه
های سیر دریا روایات افسانه ای بابا قورقود پیرسالار وخواننده محبوب ترکها
وتدوین کننده خرد قوم خود را فرا گرفتند وبا خود به باختر بردند. آثار
ادبی منسوب به قورقود حتی تا به امروز هم نزد ترکمن ها باقیمانده است. در
قرون وسطی در آناتولی هم این افسانه ها را می شناختند و در دوران عثمانی ها
هم تا قرن هفدهم بار دیگر بیش از پیش میان ترکهای آذربایجان رواج یافت. در
قرن دهم نام قورقود را نزد پچنک ها ( از افوام ترک) می یابیم. از آنچه
گفته شد می توان چنین استنباط کرد که افسانه های بابا قورقود میراث تاریخی
پیش از اسلام است که اوغوزها ان را فرا گرفته وبا خود به باختر آورده اند. ”
(۲۸) وضعیت مذهبی همان طور که قبلا اشاره شد قبایل اوغوز در قرن ۱۱ میلادی
کاملا به اسلام روی آوردند وقهرمانانی که در داستان ها پا در میان دارند
اسلام را پذیرفته اند و در موارد زیادی جهاد در راه گسترش اسلام انگیزه
اساسی مبارزه و جنگجویی های آنان تلقی می شود. آنان دشمنان خود را کافران
گمراه و بد آیین خطاب می کنند و در راه اشاعه اسلام بر آنها می تازند و هر
جا کلیسای دشمن را خراب می کنند، در جای آن مسجد بنا می کنند. پهلوانان در
هنگام بروز مشکلات و رو به رویی با دشمنان از آب پاک وضو می گیرند و دو
رکعت نماز می خوانند و صلوات می فرستند تا به یمن و میمنت آن بر دشمن پیروز
شوند. اما هنوز تمام سنن اسلامی در میان آنان رسوخ نکرده است برای مثال در
محافل و مجالس صحبت از می و شراب به میان می آید و خوردن شراب نه تنها نهی
نمی گردد بلکه برای زدودن غم ازدل توصیه نیز می شود. در داستان ها سوگند
خوردن نیز هنوز رنگ و بوی مذهبی نگرفته است و از عباراتی مانند ” قیلینجیما
دوغرانیم ( به شمشیرم ریز، ریز شوم )” و ” اغلوم دوغماسین، دوغسادا اون
گونه وارماسین ( پسرم نزاید و اگر بزاید تا ده روز نپاید )” به جای سوگند
به مقدسات مذهبی استفاده می شود. همچنین خدایی که در داستان دومرول دیوانه
سر معرفی می شود با خدای اسلام تفاوت اساسی دارد. در اینجا خدا از تمجید و
ستایش شادمان می شود و از توهین عصبانی می گردد و عزرائیل نیز در وضعیت
عادی از یک انسان می ترسد وتنها با نیرنگ و معجزه بر انسان پیروز می شود.
همین تفاوت بین خدای دومرول دیوانه سر و خدای اسلام دلیلی بر بحث کهن تر
بودن ریشه داستان ها از زمان اسلام می باشد. (۲۹) در مقدمه کتاب از
پیامبر(ص)، ابوبکر،عمر،عثمان، امام علی (ع) وامام حسن(ع) به نیکی یاد شده
است و از حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) به دست یزیدیان سخن به میان
رفته است.(۳۰) از میان پیامبران علاوه بر حضرت محمد (ص) ، حضرت خضر نیز در
داستان ها نقش اساسی ایفا می کند. برای مثال در داستان بوغاج پسر دیرسه
خان، حضرت خضر بر سر مجروح بوغاج ظاهر می شود و سه بار دستش را بر روی زخم
او می کشد و می فرماید : ” تو با این زخم نخواهی مرد. ” بر اساس تفاسیر
قران کریم حضرت خضر یک پیامبر آذربایجانی بوده که برای هدایت قومش مبعوث
گشته است. نام اصلی او اورومیا بن ملکان بوده که گویا شهر های ارومیه و
ملکان آذربایجان به یاد نام او می باشند. (۳۱) نقش زنان در داستان های دده
قورقود زنان منزلتی ارجمند و ستایش آمیز و هم طراز با مردان دارند. در این
داستان ها برخلاف بسیاری از افسانه های شرق که زن وضعی نکوهش بار به خود می
گیرد ، زن با تمام عواطف انسانی و شهامت عزت اخلاقی و موقعیت بلند مادری
جلوه می کند. در خانواده ها نشانی از تعدد زوجات به چشم نمی خورد و زن در
همه جا هم طراز و هماورد مرد است و یکی از راه و روش های مرسوم انتخاب
همسر، هماورد بودن دختر و پسر در فنون کشتی و اسب سواری و تیراندازی و
شمشیر زنی است. (۳۲) بورلا خاتون یکی از شخصیت های زن داستان ها ضمن داشتن
حس مسئولیت به عنوان مادر و همسر، در اجتماع نیز حضور فعال دارد و یکی از
نقش های اجتماعی او رهبری انجمن های زنان قبیله می باشد. این زنان از حقوق و
آزادی های اجتماعی برخوردار بودند. آنان بیشتر روز های عمر خود را در چادر
به سر نمی بردند بلکه پا به پای مردان در عرصه های گوناگون زندگی اجتماعی
واقتصادی وسیاسی وحتی جنگ ها شرکت می کردند.(۳۳) البته در بین جوامع ترک
همواره زنان از منزلت خاصی برخوردار بوده اند و شایستگی های قابل ستایشی
داشته اند. بر اساس منابع تاریخی در مقابله با هجوم اسکندر به آذربایجان یک
هزار تن از زنان ودختران شجاع این سرزمین در میدان نبرد حضور داشته اند
وهمچنین در جنگ چالدران نیز شش هزار نفر از زنان جنگجو پا به میدان گذاشته
اند و حتی در انقلاب مشروطه نیز تعداد زیادی از زنان ودختران آذربایجان با
پوشیدن لباس مردانه وارد صفوف جنگی مردان مجاهد شده اند(۳۴) ابن بطوطه از
مورخان دوره اسلامی در سفر نامه خود می نویسد : ” چیزی که در این بلاد مایه
ی تعجب فراوان بود، احترامی بود که به زنان خود داشتند. مقام زن در این
میان پیشتر از مردان بود.(۳۵)همچنین در منابع باستانی چینی شعر بلندی به
نام ” مولان تورکی سی ” به ثبت رسیده است که مضمون آن درباره ماجرای زندگی
دختر شجاعی است که یکه وتنها پای به میدان جنگ می گذارد.(۳۶
منابع :
۱- مجله شهریار ،سال ۱۳۷۹،شماره صفر، (گزارش) ص ۲۹ .
۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۴ب .
۳- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۰۸ الی ۱۱۱ .
۴- در طول تاریخ در شرح حال فبایل اوغوز کتاب های دیگری نیز نگاشته شده است که تحت عنوان کلی اوغوزنامه شناخته می شوند که از مهم ترین آنها می توان به اوغوز نامه خواجه رشیدالدین فضل االله وزیر قازان خان از ایلخانان مغول در قرن ۷ اشاره کرد.
۵- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵ الف
۶- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵ الف
۷- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵الف و۸ب / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۶۲و۶۳ / دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۹ .
۸- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۲ب .
۹- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۴۴ .
۱۰- ترکان وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص۱۰۳ و ۱۰۴ / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۳۱
۱۱- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۵ب .
۱۲- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۱۴ .
۱۳- اینترنت ، از دکتر جواد هیئت،سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی .
۱۴- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۸ .
۱۵- ترکان وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص۱۰۳ .
۱۶- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۸ .
۱۷- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۴۸ .
۱۸- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۴۷ .
۱۹- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۶۳ الی ۶۸ . / دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵ ب الی ۱۰ الف .
۲۰- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۶۸ .
۲۱- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۹ .
۲۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۲ الف .
۲۳- نام یکی از ۲۴ ایل اوغوز می باشد.
۲۴- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۱۷ .
۲۵- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۶۹ .
۲۶- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۲ .
۲۷- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص۱۴۶ / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۳ و۵۴ .
۲۸- ترکان وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص ۱۰۴ .
۲۹- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۴ الف و ۱۴ ب .
۳۰- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۲۰ و۲۱ .
۳۱- مجله شهریار ،سال ۱۳۷۹،شماره صفر، ص ۶۹ .
۳۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۴ الف .
۳۳- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۰۱ .
۳۴- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۱۵ .
۳۵- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمان
منبع:
۱- مجله شهریار ،سال ۱۳۷۹،شماره صفر، (گزارش) ص ۲۹ .
۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۴ب .
۳- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۰۸ الی ۱۱۱ .
۴- در طول تاریخ در شرح حال فبایل اوغوز کتاب های دیگری نیز نگاشته شده است که تحت عنوان کلی اوغوزنامه شناخته می شوند که از مهم ترین آنها می توان به اوغوز نامه خواجه رشیدالدین فضل االله وزیر قازان خان از ایلخانان مغول در قرن ۷ اشاره کرد.
۵- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵ الف
۶- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵ الف
۷- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵الف و۸ب / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۶۲و۶۳ / دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۹ .
۸- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۲ب .
۹- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۴۴ .
۱۰- ترکان وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص۱۰۳ و ۱۰۴ / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۳۱
۱۱- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۵ب .
۱۲- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۱۴ .
۱۳- اینترنت ، از دکتر جواد هیئت،سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی .
۱۴- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۸ .
۱۵- ترکان وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص۱۰۳ .
۱۶- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۸ .
۱۷- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۴۸ .
۱۸- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص ۱۴۷ .
۱۹- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۶۳ الی ۶۸ . / دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۵ ب الی ۱۰ الف .
۲۰- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۶۸ .
۲۱- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۹ .
۲۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۲ الف .
۲۳- نام یکی از ۲۴ ایل اوغوز می باشد.
۲۴- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۱۷ .
۲۵- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۶۹ .
۲۶- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۲ .
۲۷- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمانی فر، ص۱۴۶ / پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۵۳ و۵۴ .
۲۸- ترکان وبررسی تاریخ ، زبان وهویت آنها در ایران، حسن راشدی، ص ۱۰۴ .
۲۹- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۴ الف و ۱۴ ب .
۳۰- دده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده ، ص ۲۰ و۲۱ .
۳۱- مجله شهریار ،سال ۱۳۷۹،شماره صفر، ص ۶۹ .
۳۲- دده قورقود، محمد علی فرزانه، ص ۱۴ الف .
۳۳- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۰۱ .
۳۴- پژوهشی در اسطوره دده قورقود ، جوانشیر فرآذین ، ص ۱۱۵ .
۳۵- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران ، محمد رحمان
منبع:
يازيلميش چهارشنبه هفتم تیر 1391ساعات
16:46 آیدین آرازاوغلي| باخيش آرخيوي
http://www.google.de/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fs1.picofile.com%2Ffile%2F7313720214%2Fdede_korkut.jpg&imgrefurl=http%3A%2F%2Faidin5959.blogfa.com%2F9104.aspx&h=400&w=300&tbnid=rjwFnEpDsz9T3M%3A&zoom=1&docid=aTEtkFJcyUTeuM&ei=hMfsVI6MC8-XaraUgJgH&tbm=isch&iact=rc&uact=3&dur=1007&page=1&start=0&ndsp=24&ved=0CFkQrQMwEg |
