نگاهي به قديمي‌ترين لغت‌نامة تركي جهان - اسدالله مردانی رحیمی

اگر چه در طول تاريخ لغت‌نامه‌هاي فراواني در زمينة واژگان تركي نوشته شده، اما هيچ يك از آنها اهميت و قدمت « ديوان‌اللغات الترك» محمود كاشغري را ندارد.

12/11/2010

اگر چه در طول تاريخ لغت‌نامه‌هاي فراواني در زمينة واژگان تركي نوشته شده، اما هيچ يك از آنها اهميت و قدمت « ديوان‌اللغات الترك» محمود كاشغري را ندارد. ديوان‌اللغات الترك قديمي‌ترين لغت‌نامة تركي جهان است كه حدود هزار سال پيش يعني در سالهاي 464 الي 466 ه.ق. بعد از چهار بار بازخواني و بازنويسي به رشتة تحرير در آمده است. در مورد زادگاه محمود كاشغري اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهي معتقدند كه وي در كاشغر پايتخت تركستان شرقي ( ايالت سينگ كيانگ) در شمال چين به دنيا آمده؛ بعضيها زادگاه او را ناحية اپال (50 كيلومتري مغرب كاشغر) دانسته‌اند و گروهي هم بر اين باورند كه او در سال 380 ه.ق. مطابق 1001 ميلادي در شهر بارسغان نزديك درياچة ايسيق گؤل كه امروزه در كشور قرقيزستان واقع شده، به دنيا آمده است. محمود تقريباً بسياري از قبايل ترك را ديده و لغات و اصطلاحات معمول در بين آنها را جمع‌آوري نموده و حدود 7500 واژه را ثبت و ضبط كرده است. زمان محمود كاشغري زمان گسترش قدرت و نبوغ تركان در زمينة خدمات نظامي و فرهنگي به جهان اسلام است و قيامهاي ضد اسلامي همچون قيام استاد سيس خراساني، ماه فريد، المقنع و ... به وسيلة تركان سركوب مي‌گردد و در نتيجه نزديكي و تعامل بغداد با تركان افزايش مي‌يابد و ياد گيري زبان تركي در كنار زبان عربي در سرتاسر سرزمينهاي اسلامي رايج مي‌گردد؛ به همين خاطر محمود با هدف تعليم زبان تركي به عربها و عربي دانها و با ترجمة عربي به تأليف اين لغت‌نامه پرداخت تا عرب زبانان به آساني و بر اساس قواعد زبان عربي آموزش ببينند؛ يعني محمود بر مبناي قوانين عربي به بررسي واژگان تركي پرداخته است كه در حقيقت كار بسيار مشكلي است؛ اما او به راحتي از عهدة اين مشكل برآمده است. خود محمود مي‌گويد با نوشتن اين كتاب مي‌خواهد ثابت كند كه زبان تركي همگام با زبان عربي مانند دو اسب مسابقه به پيش مي‌تازند و در جاي ديگر به حديثي نبوي استناد مي‌كند كه زبان تركان را بياموزيد كه فرمانروايي آنان دراز و طولاني خواهد بود. ديوان لغات در 8 كتاب به شرح زير گردآوري شده است: 1-كتاب همزه 2-كتاب سالم 3-كتاب مضاعف 4-كتاب مثال 5-كتاب ذولثلاثه ( سه گانگان) 6-كتاب ذوالاربعه (چهارگانگان) 7-كتاب ذولغنه (غنه داران) 8-كتاب ذوالساكنين ( جمع دو سكون) سپس هر كتاب به دو بخش اسمها و فعلها تقسيم شده است. ديوان الغات ضمن آنكه يك لغت نامة گسترده است، يك فرهنگنامة پر محتوا نيز به شمار مي‌رود؛ زيرا در اين كتاب مسائل مختلف: تاريخي، جغرافيايي، اسطوره شناسي، شعر، ضرب‌المثل، فولكلور، ريشه‌يابي واژگان، دستور زبان و ... فراوان به چشم مي‌خورد. محمود شخصاً دانشمندي مردمي و فرهنگ دوست است و براي جمع‌آوري و تدوين كتابش در ميان ايلات و عشاير به گشت و گذار مي‌پردازد؛ بدون آنكه انتظار كوچكترين پاداشي از طغرل سلجوقي خاقان ترك يا القائم بامرالله خليفة عباسي عرب داشته باشد. محمود در سال 1098 ميلادي يعني در سن 97 سالگي در زادگاه خود يعني ناحية اپال كه در مغرب كاشغر قرا دارد، مي‌ميرد و در آنجا براي او مقبره‌اي با شكوه بر فراز تپه‌اي خاكي مي‌سازند كه از پايين تپه تا سر قبرش 97 عدد پله مي‌خورد كه به تعداد سن و سال محمود كاشغري است. بعد از محمود دهها لغت نامه به پيروي از ديوان‌اللغات‌الترك نگاشته شده كه هيچ يك از آنها نتوانست همپاية ديوان‌اللغات گردد. ما در اينجا فقط به ذكر نام بعضي از آنها بسنده مي‌كنيم: الادراك للسان‌الاتراك، بلغت المشتاق في‌لغت‌الترك و القفجاق، زهرالملك في نحو الترك، الافعال في لسان الترك، قصيدة قواعد لسان‌الترك، التحفت الزكيه في لغت التركيه، سنگلاخ، التمغاي ناصري، لغت فتحعلي قاجار و ... محمود در ديوان‌اللغات نام 22 قبيله از 24 قبيلة تركان را بدين صورت نام مي‌برد: قنق (قينيق)، قيغ (قايي)، ييوا (ايوا)، سلغر (سالور)، افشار، بكتلي (بيگدلي)، بكدلاز، بايات، يزغر (يازر)، ايمور، قره بؤللإك، آلقابؤللإك، ايگدير، الإره‌گير، توتورغا (دودورغا)، اولايونتلوق (آلايونتلو)، تؤكر(دؤكر)، بجنك، جوالدوز، جبني و جروقلوق. (فقط دو قبيلة قيزيق و قارقين در كتاب ذكر نشده است.) محمود زبانهاي مختلف تركان را به 20 لهجه و گويش تقسيم مي‌كند؛ بدين قرار: قپچاقي، اوغوزي، يماكي، باشقوردي، باسميلي، قايي، يباكويي، تاتاري، قيرقيزي، چگلي، تخسي‌يي، يغمايي، اوغراقي، چاروقي، چمولي، اويغوري، تانقوتي، ختايي، خلجي و حاقاني. در ديوان‌اللغات 250 الي 300 ضرب‌المثل وجود دارد كه بعضي از آنها به همان شكل قديمي در تركي امروز بخصوص در تركي قشقايي موجود است. در جابه جاي ديوان كاشغري اشعار تركي در اوزان‌هجايي سروده شده كه همه مي‌دانيم اصولاً وزن هجايي وزن بومي و ملي شعر تركي است كه تقريباً تاريخي 7000 ساله را طي مي‌كند . قالبهاي هجايي موجود در ديوان محمود عبارتند از : 5 هجايي، 7 هجايي، 8هجايي، 10هجايي، 11هجايي، 12هجايي و 14 هجايي. تعداد 4 اسطوره در اين كتاب موجود است كه هر كدام در جاي خود قابل تأمل است. باورها و اعتقادات مردم نيز در ديوان كاشغري نوشته شده؛ مثلاً اعتقاد باران خواهي (استمطار) كه به صورت كوسه‌گلين در بين تركان قشقايي مرسوم است در ديوان به چشم مي‌خورد. ظاهراً اولين و قديمي‌ترين كتابي كه از ديوان كاشغري نام مي‌برد، تاريخ بيهقي است. سپس بدرالدين محمود بن موسي‌العيناتي ( از لغويان معروف قرن نهم) در كتاب خود به نام «عقدالجمان في تاريخ اهل زمان» كه در 30 مجلد تاليف شده، در جلد «انساب و جغرافيا» در فصل «الاتراك» به طور مفصل از ديوان‌اللغات استفاده است. اما اولين كسي كه توانست ديوان كاشغري را به چاپ برساند، احمد رفعت معروف به معلم رفعت بود كه در سالهاي 1333 الي 1335 ه.ق. در 3 جلد چاپ كرد. در سال 1928 ميلادي «كارل بروكلمان» استاد زبانهاي سامي اين كتاب را به آلماني ترجمه كرد. بسيم آتالاي در سالهاي 1939 الي 1941 با استفاده از دو ترجمة چاپ نشدة معلم رفعت و عاطفت قونيه‌اي اين كتاب را به تركي استانبولي برگرداند . در سالهاي 1960 الي 1963 صالح م . مطلب اف با استفاده از ترجمه بسيم آتالاي ديوان كاشغري را به تركي ازبكي ترجمه كرد . ديوان لغات در سالهاي 1981 الي 1983 در شهر اورمچي به تركي اويغوري ترجمه شد. «روبرت دنكوف» و «جيمزمك كلي» دو تن از اساتيد دانشگاه هاروارد در سالهاي 1982 الي 1984 اين كتار را در 3 جلد به انگليسي ترجمه كردند. در سالهاي 1997 الي 1998 «اصغر كرماشولي اگابايوف» كتاب را در 3 جلد به تركي قزاقي ترجمه كرد. در سال 1375 ه.ش. دكتر محمد دبير سياقي با استفاده از ترجمة «كارل بروكلمان» آلماني قسمت نامها، صفتها، ضميرها و پسوندهاي موجود در كتاب ديوان كاشغري را به فارسي ترجمه كرد. و خلاصه در سال 1383 ه.ش. محقق گرانمايه پرفسور دكتر حسين محمدزادة صديق اين كتاب را به ناب‌ترين و درست‌ترين شكل به فارسي برگرداند. اين ترجمه ارزنده‌ترين كتابي است كه نه تنها ايرانيان بلكه جهان اسلام اعم از ترك، فارس، عرب و ... مي‌توانند به نحو احسن از آن استفاده نمايند. منابع 1-ديوان‌اللغات الترك محمود بن الحسين الكاشغري برگردان فارسي از دكتر حسين محمد زادة صديق. 2-Divan lugat- it- turk tercemesi Ceveren: Besim Atalay. 3-تاريخ بيگدلي پرفسور غلامحسين بيگدلي. 4-نامها و صفتها و ضميرها و پسوندهاي ديوان‌اللغات الترك محمود كاشغري ترجمة دكتر سيد محمد دبير سياقي. 5-مجله وارليق دكتر جواد هيئت.